Türkiye’nin Avrupa’ya olan yakınlığı, jeopolitik pozisyonu, imalat endüstrinin Doğu Avrupa ülkelerine kıyasla çok daha gelişmiş olması, güçlü bir bankacılık sisteminin müddet gelmesi… Tüm bunlar, içinde bulunduğumuz global dinamikleri de göz önüne aldığımızda, Türkiye’nin bölgede bir üretim üssü haline gelmesi için bir potansiyel barındırıyor. Kelam konusu tespit TÜSİAD Lideri Orhan Turan’dan… Bu tespit tahminen daha evvel farklı iş insanları tarafından da lisana getirildi. Lakin TÜSİAD Lideri, küresel fotoğrafta var olan bu fırsatların lakin “ana temayı” hakikat okuyarak yakalanabileceğini vurguluyor.
TÜSİAD Lideri Orhan Turan’ın Yetkin Report‘ta mevzuyla ilgili kaleme aldığı yazı şöyle:
Dünya iktisadı suratına yetişmekte zorlandığımız bir yapısal değişimden geçiyor. Kovid-19 öncesinde küresel iktisatta sinyallerini almaya başladığımız değişim süreci daha da hızlanmış durumda. 20 yıl önce Çin iktisadı ABD iktisadının sırf yüzde 10’u kadar iken günümüzde yüzde 75’ine denk geliyor. Keza dünya büyümesinin neredeyse üçte birini bugün Çin sağlıyor. Geride bıraktığımız son 30 – 40 yılda, küreselleşmenin, düşük maliyetli iş gücünün verimliliğe dönüşmesinin ve yükselen iktisatların ortaya çıkışının taraf verdiği süreç artık değişiyor. Zira bu süreç doygunluğa ulaştı.
Yıllar evvel, küreselleşmenin tesiriyle ülkelerin birbirleri ile ticaretleri daha temaslı hale gelmeye başladığında, gelişmekte olan ekonomilerdeki büyük ölçülerdeki iş gücü ve üretim kapasitesi, küresel talebi karşılamak için imalat ve ihracat bölümlerinde ağırlaştı. İmalat faaliyetleri de gelişmiş ülkelerden gelişmekte olanlara kaydı ve gelişmekte olan iktisatların ihracatı küresel iktisada kıyasla daha süratli büyüdü.
Bunun nedeni, gelişmekte olan ekonomilerdeki (özellikle de Çin) düşük maliyetli iş gücünün devasa ölçeği ve bunun küresel rekabet gücüydü. Fakat bu süreç neredeyse tamamlandı. Gelişmekte olan iktisatların birçok, orta gelirli ülkeler haline geldi.
Düşük maliyetli üretim anlayışı yerini dijitalleşmeye, otomasyona dayalı üretkenliğe bırakıyor. Nitelikli eğitimle donanmış insan, bu sürecin merkezinde yer alıyor. Küreselleşen dünya kısmen muhafazacı lakin elbette klâsik korumacılıktan çok daha farklı bir sürece giriyor. Tüm dünyada arz zincirleri değişiyor, üretim merkezleri kayıyor. Bu sürecin geleceği hakikat okuyabilen ekonomiler için sunduğu büyük fırsatlar mevcut. Gerçek karışımı yakalayabilen yani akıllı yatırımı, nitelikli işgücünü, inovasyonu ve aktif yönetişimi bir ortaya getirip üretkenlik kapasitesini artırabilen ekonomiler bu yeni sistemdeki fırsatlardan yararlanabilecekler.
Global iktisattaki dinamikler fırsatlar sunuyor
Elbette bu büyük fotoğraf. Ülke iktisadı seviyesinde bakacak olursak; küresel iktisattaki yeni dinamikler, sınayıcı ve yıkıcı yanları olmasına karşın Türkiye için eşine az rastlanır fırsatlar sunuyor. Bilhassa son yıllarda yaşanan arz şoku ve lojistik maliyetlerinin artması karşısında, Avrupa’ya olan yakınlığı, jeopolitik pozisyonu, imalat endüstrinin Doğu Avrupa ülkelerine kıyasla çok daha gelişmiş olması, güçlü bir bankacılık sisteminin mühlet gelmesi ülkemizin bölgede bir üretim merkezi haline gelmesi için çok büyük potansiyeli olduğunu gösteriyor.
Öte yandan sayıların bize ne söylediğine bakarsak bugün bu fırsatları yakalama kapasitemizi de daha objektif kıymetlendirebiliriz. Türkiye iktisadının 2002’de dünya iktisadından aldığı hisse yüzde 0,6 iken atılan değerli makro ıslahat adımları sayesinde 2013 yılında bu hisse yüzde 1,2’ye yükselmişti. Lakin 2013’ten günümüze bu hisse tekrar yüzde 0,8’e kadar geriledi. Bu iki periyot Türkiye iktisadının yapısını tahlil etme açısından son derece değerli. Birinci 10 yıl, kurumların siyaset yapma kapasitesinin artırıldığı, Merkez Bankası’nın bağımsızlığının öne çıktığı, enflasyonla başarılı bir biçimde uğraş edildiği, ihracatın ve verimliliğin besbelli düzeyde arttığı, direkt yabancı yatırımın çekildiği bir periyottu. Meğer 2013 yılından sonraki periyot, iktisatta gerekli adımların gerçek vakitte atılamamış olması nedeniyle yapısal manada iktisadın evvelki kazanımlarını kaybettiği bir süreç oldu. En çarpıcı yapısal bozulma ise enflasyonda son 5 – 6 yıldır kademe kademe ve son 1 yıldır hızlanan yükseliş ve yaşanan refah kaybıdır.
Enflasyonla çabada bir mutabakat oluşması gerekiyor
Bu süreçte hem Merkez Bankası’nın bağımsızlığının ziyan görmüş olması hem de pek çok kurumumuzun iktisadi siyaset dizayn etmede yaşadığı zayıflık değerli rol oynadı. Enflasyonla uğraş Merkez Bankası’nın temel sorumluluğu olmakla bir arada bu gayret kapsamlı bir siyaset inşası isteyen bir süreçtir. İlgili bakanlıklardan düzenleyici kurumlara kadar iktisat ile direkt yahut dolaylı münasebet içerisinde olan her kurumun bu sürece sürdürülebilir, öngörülebilir, tamamlayıcı siyasetlerle katkı sağlaması kritik değerde. Lakin bu da tam kâfi değil. Türkiye’de enflasyonla uğraşta iktisadın paydaşları nezdinde bir mutabakat maalesef oluşamamış, enflasyon çift haneye çıkmaya başladığı devirden itibaren bu sürecin yaratacağı meseleler geri planda kalmıştır. Bugün her ne kadar düşük faizle fonlama talebi gündemde olsa da problemlerin üstesinden gelebilmek için öncelikli olanın enflasyonla gayret olduğunu anlamalıyız. TÜSİAD olarak fiyat istikrarı ve enflasyonla çabanın ehemmiyetinin üzerinde uzun vakittir durmaktayız. Enflasyonla gerçek vakitte yanlışsız araçla çaba ettiğinizde bu tercihin kısa periyodik bir maliyeti olur. Sorunu aşmak için gereken bu hudutlu maliyete katlanmak yerine kısa vadeli kazanımlar ismine atılan adımlar maalesef yüzde 80-90 düzeyindeki enflasyona ve toplumsal refah kaybına neden oluyor. Tüm bunların bir sonucu olarak da küresel iktisattan aldığımız hisse düşüyor.
Ekonomi içinde insan, sosyoloji, tarih, psikoloji olan çok katmanlı bir alan. Bu yüzden de kuralları, nedensellik alakaları periyotlara, farklı ekonomilere nazaran değişebiliyor. Lakin bu durum, yıllarca denenmiş ve sonuçları net olan iktisadi kuralların geçerliliğini ortadan kaldırmıyor. Hala gücümüzü enflasyon, döviz kuru, krediler üzere problemlerden oluşan bir döngüden çıkmaya harcıyoruz. Kanıtlanmış iktisadi usulleri kullanarak bu kısır döngüden bir an evvel çıkmalı, uzun vadeli stratejilerle dünyayı yanlışsız okuyup adımlarımızı şimdiden atmalıyız.
Refah artışı sağlayarak büyümeye odaklanmalıyız
“Ne değerine olursa olsun” değil, kalkınma ve refah artışı sağlayarak büyümeye odaklanmalıyız. Ekonomimiz büyüyor ama dünya iktisadı içerisinde aldığımız hisse düşüyor. Ünlü iktisatçı Joseph Stiglitz’in kelamını hatırlamakta yarar var: “Büyüme başlı başına bir gaye değildir, hayat standartlarını ve kalitesini artırmak üzerine eğilmeliyiz.”
Bu çerçevede yaklaştığımızda, küresel fotoğrafta var olan fırsatları da lakin ana küresel temayı hakikat okuyarak yakalayabiliriz. İstihdamın niteliği bu alanda en öncelikli hususlardan birisidir. McKinsey Küresel Institute bir raporunda, 2030’a geldiğimizde dünyada çalışabilir nüfusun yüzde 14’ünün, ki bu 375 milyon şahsa denk geliyor, büsbütün farklı mesleğe geçmek durumunda kalacağı kestiriminde bulunuyor. Yapay zekâ, dijitalleşme, otomasyon üzere çığır açan teknolojiler yıkıcı gözükmekle birlikte, nitelikli ve kapsayıcı eğitim ile dünyadaki bu değişimi yakalayabilen iktisatların dünya iktisadından aldığı hisse yükselecektir. Bunu başarmak konsantrasyon ve uzun vadeli strateji sorunudur. Biz ise bugün ekonomimizde beyin göçüne şahit oluyoruz. Nitelikli iş gücü yetiştirmeye ve nitelikli çalışanları ülkemizde tutmaya önemli formda baş yormalıyız; bu istikamette uzun soluklu stratejiler ortaya koyamazsak büyük bir süratle ilerleyen bilimsel ve teknolojik gelişmeleri yakalama yarışında geride kalabiliriz. Gençlerimizin bu ülkede hayallerini hayata geçirecek iklimi yaratmak hepimizin sorumluluğu.
Enerjide bağımsızlığın ve güç arzı güvenliğinin önemi
İhracatımızda da benzeri bir süreç yaşanıyor. İhracat potansiyelimizi yükseltmek için de küresel değişimleri vaktinde ve yanlışsız okumamız gerekiyor. Yanı başımızdaki Avrupa, varsayım edilenden çok daha uzun bir güç krizine ve arz şokuna maruz kalabilir. İhracatımızın yüzde 50’sini yaptığımız Avrupa’nın resesyona girmesi Türkiye ihracatına da yansıyacaktır. Avrupa’nın bugün yaşadığı süreç aslında güçte bağımsızlığın ve güç arzı güvenliğinin ne boyutta kıymet taşıdığını gösteriyor. Ekonomiler kıymetli imtihanlardan geçiyor, yaşanan krizlerden ülkemiz ismine da dersler çıkarmalıyız.
Enerjiye erişimde hem maliyet hem de arz güvenliği açısından önemli bir darboğaz yaşanmaması için tüm sistemi bütün bileşenleri ile gözden geçirmek ve tekrar kurgulamak gerekiyor. Güç arz güvenliğine ve kalitesine yönelik altyapının güçlendirilmesi, güneş ve rüzgar potansiyelimizin güçlü bir halde sisteme kazandırılması için gerekli olan düzeneklerin aktifleştirilmesi değerli. Tüketime yakın üretim anlayışı ile tüketicinin güç kalitesi ve uygun maliyetlerle güce ulaşılabilirlik artırılmalı. Kaynak çeşitliliğinin ve rezerv planlamasının tesirli bir halde yapılması, sürdürülebilirliğin finansmanının güçlendirilmesi gerekiyor.
Enerji verimliliği seferberliğini hayata geçirmeliyiz
Enerji bölümünde yaşanan şiddetli dinamikler esasen güç verimliliği konusunu da gündemimize getiriyor. Üretimden tüketime tüm bedel zincirinde verimliliğin artırılmasından tüketici alışkanlıklarının değişimini sağlayacak kültürel dönüşüme kadar uzanan bir güç verimliliği seferberliğini hayata geçirmeliyiz.
Verimli ve güçlü bir sanayi yaratmak için yeşil ve dijital dönüşüm kritik ehemmiyete sahip. Bunun için gerekli finansman ve insan kaynağını yaratmalıyız. Yeşil yatırımları teşvik eden, sürdürülebilirlik ekseninde gelişen global paha zincirlerine katkı sağlayan ve katma kıymetli üretimi teşvik eden bir yol haritası oluşturulması gerekiyor.
İnşa ettiğimiz siyasetler sürdürülebilir, birbirini tamamlayıcı ve küresel fırsatları yakalayacak nitelikte olmalı.
Yukarıda değindiğimiz bahisler aslında değişen küresel sürece ahenk sağlama açısından dikkat çektiğimiz örneklerden yalnızca birkaçıdır. Kriz devirleri sektörel siyasetlerde kısa vadeli önlemleri almayı gerektirir. Öte yandan bu devirlerde orta ve uzun vadeyi dikkate alan, öngörülebilir siyaset çerçevesi de kıymetlidir. Hür piyasa unsurlarını ve sağlam yapısal temelleri gözetmek güçlü tercihler gerektirse de kesinlikle uygulanmalıdır.
Türkiye iktisadının küresel dönüşümü yakalayabilmesi için yeni bir iktisadi yapılanmaya, sürdürülebilir stratejik siyasetlere ve bu siyasetleri inşa edip uygulayacak güçlü ve ehil kurumlara gereksinimi var. Bir mühlet evvel kamuoyuyla paylaştığımız “Yeni Bir Anlayışla Geleceği İnşa” çalışmamızda da vurguladığımız üzere iktisadını ve demokrasisini güçlendirecek formda kurum ve kurallarını yapılandıran bir Türkiye bu süreçten avantajla çıkacaktır. Gerçek para ve maliye siyasetleri iktisatta inancı artırmak için elzemdir. Aktif bir kamu idaresi için kuvvetler ayrılığı, istikrar ve denetleme, hukukun üstünlüğü, kurumların özerkliği ve düzenleme kalitesi olmazsa olmaz pozisyondadır. Söz özgürlüğü ve hür tartışma ortamı da toplumsal uzlaşma için vazgeçilmezdir. Fakat bu biçimde küresel iktisatta önümüze çıkan fırsatları kıymetlendirebilir, ülke iktisadımızı daha yüksek bir mertebeye taşıyabiliriz.