DENİZ KILINÇ/GÜLSEREN POLAT
Teknoloji ve beraberinde getirdiği yenilikler, günlük hayatın geri dönülemez bir kesimi olmaya devam ediyor. Dijital dönüşümün alışkanlıklara ayak uydurarak daha pratik tahliller sunması, bu süratli tempoda kolaylıkla benimseniyor. Bu gelişmelerden tahminen de en kıymetlisi ödemeler alanında gerçekleşiyor. Yıllardır milyarlarca insan tarafından kullanılan nakit para, dijital ödeme sistemlerindeki yeniliklerle popülaritesini kaybederken, son vakitlerde Türkiye dahil dünyanın her yerinde artarak devam eden kripto para çılgınlığı da paraya bir alternatif olma gayretinde. Bu konjonktürde gelecekte parayı ne bekliyor?
Türkiye’de kartlı ödemeler pandemide %17 arttı
Gelişen teknolojilerle dijital ödeme biçimleri her geçen gün daha fazla yaygınlaşırken pandeminin de tesiriyle tüketicilerin ödeme alışkanlıkları da süratle değişiyor. Bankalararası Kart Merkezi (BKM) bilgilerine nazaran 2020 yılında kartlı ödemeler yüzde 17 büyüyerek 1,15 trilyon liraya ulaştı. İnternetten kartlı ödeme fiyatı yüzde 37’lik artışla 260 milyar liraya yükselirken, salgın tesiriyle bir evvelki yıla nazaran temassız ödemelerdeki artış 2,5 kat oldu. Datalar, Türkiye’de hem fizikî hem de online olarak kartlı ödemelerin, hijyenik ve alternatif bir ödeme prosedürü olarak öne çıktığına işaret ediyor.
Dijital ödemeler 2021’de 6,6 trilyon dolara ulaşacak
Kelam konusu eğilim dünya genelindeki alışkanlıklarla da paralellik gösteriyor. Statista bilgileri, dünya genelinde dijital ödemelerin 2021 yılında 6,6 trilyon dolara ulaşacağını öngörürken, halihazırda bir dijital dönüşüm sürecinden geçen Çin’in 2,9 trilyon dolar ile bu pastanın en büyük dilimini alması bekleniyor. ABD’li danışmanlık şirketi McKinsey’nin 2020 Global Ödemeler Raporu da bu trendi destekliyor. Rapora nazaran 2010 ve 2020 yılları ortasında nakit kullanımı Japonya’da yüzde 31,5, Güney Kore’de yüzde 48, Singapur’da yüzde 34 ve Malezya’da yüzde 22,5 azalırken, İsveç, İngiltere ve ABD’li tüketiciler ise tıpkı periyotta sırasıyla yüzde 84, yüzde 58 ve yüzde 45 daha az nakit kullandılar.
Dijital cüzdanlar 2023’te ödemeler başkanı olacak
Nakit kullanımındaki bu artışa karşılık dijital ödemelerdeki yükseliş, dijital cüzdanlar üzere yeniliklerin de ödeme biçimlerindeki adaptasyonunu hızlandırıyor. Dünya genelinde 2019’da 2,3 milyar adet olan dijital cüzdan sayısının pandemi tesiri ile birlikte dört yıl içinde yaklaşık 4 milyara ulaşacağı bekleniyor.
Facebook ve Bain & Company dataları, Güneydoğu Asya’da dijital cüzdan kullanımının 2020’de bir evvelki yıla kıyasla yüzde 8 artışla yüzde 22’ye ulaştığını gösteriyor. Bu artış, dijital cüzdanları yüzde 34 ile nakit ve yüzde 22,7 ile kartlı ödemelerin gerisinde üçüncü sıraya taşıyor. Üstelik bu alanda yalnızca bankalar da yer almıyor. Bankaların yanısıra Mastercard, BKM üzere kuruluşlar, telekom operatörleri, epara ve ödeme kuruluşları, yemek kartı firmaları, sadakat programları, perakende ve e-Ticaret markalarının farklı özelliklerdeki dijital cüzdan tahlilleri ile de karşı karşıya olduğumuzu unutmamak gerek.
McKinsey raporu da dijital cüzdanların 2023’e kadar yüzde 52,2 ve yüzde 29,6 ile hem e-ticaret hem de fizikî ödemelerde başkan pozisyona ulaşacağını öngörüyor.
McKinsey raporunda dijital cüzdanların yanında blok zinciri, kripto paralar, sanal bankacılık ve yapay zeka kapsamında harcama ve ödeme alışkanlıklarına yönelik öbür öngörüler de şöyle sıralanıyor: Anlık ödemeler gelişecek: Tüketici alışkanlıkları çevrimdışı ödemelerden dijitale gerçek evrilirken, ödeme sağlayıcıları da anlık ödemeler kapsamında artan bir taleple karşı karşıya. McKinsey’e nazaran İngiltere’nin gerçek vakitli banka transferi ağı Faster Payments, anlık ödeme taleplerinde 2019’un son çeyreğiyle Mart 2020 devrinde yüzde 10 artış gördü. Bu artışa paralel olarak, dünya genelinde hükümetler ve finansal hizmet sağlayıcılarının tüketici talebini karşılamak için yüklü olarak gerçek vakitli ödeme ağlarına yatırım yapması bekleniyor.
Blok zincir ve dijital para adaptasyonu artacak: Pandeminin olumsuz tesirlerine karşın kripto para üniteleri pazar hissesi, 2020’nin birinci ayındaki 1 Ocak’ta 191,5 milyar dolar seviyesinden 18 Aralık’ta 646 milyar dolara ulaştı. Bu eğilime paralel olarak bankalar, kuruluşlar ve hükümetlerin daha şeffaf, inançlı ve izi sürülebilir bir ödeme ağı vaadiyle ortaya çıkan blok zincir ve dağıtılmış defter teknolojileri (DLT) adaptasyonunun gün geçtikçe artması bekleniyor. Bunun yanında nakitsiz ödemeler talebini karşılamak için ülkelerin merkez bankası dijital para (CBDC) projeleri de ilgi görmeye devam edecek.
Sanal bankacılık atağa geçecek: McKinsey raporu, finansal kuruluşların bankacılık faaliyetlerini fizikî şubelerden online ortama taşıdığını gösteriyor. Örneğin Avusturya’da ülkenin en büyük dört bankacılık kuruluşunun haziran ayından bu yana toplam 175 şubesi kapanırken, 2,150 ATM de hizmetten kaldırıldı. Bu da sanal bankacılığın fizikî süreçlerin tahtını alacağına işaret ediyor.
Makine tahsili ve yapay zeka daha da kıymetli bir hale gelecek: Kuruluşların yapay zeka ve makine tahsiline yönelik ilgisi, operasyonların otomatik bir nizama sokulması, harcamaların azaltılması ve datalardan daha pahalı sonuçlara ulaşılması için artıyor. ABD merkezli pazar araştırmaları şirketi International Veri Corporation (IDC) dataları, global yapay zeka harcamalarının 2020’deki 50,1 milyar dolardan 2024’te 110 milyar dolara ulaşacağını öngörüyor. Öte yandan sırf Asya-Pasifik bölgesinde finansal hizmet sağlayıcılarının yapay zeka yatırımlarının 2019’daki 1,5 milyar dolar seviyesinden 2024’te 4,3 milyar dolara yükseleceği de beklentiler ortasında. McKinsey’ye nazaran bu artışta yapay zekanın ödemelerdeki dolandırıcılık faaliyetlerini tespit edebilmesi ve önleyebilmesi, müşteri hizmetlerine bağlı maliyetleri azaltması ve iş süreçlerini optimum bir hale getirmek için data kullanımı büyük bir rol oynuyor.
Kripto paraların geleceği: CBDC ve Bitcoin
Merkez Bankası dijital paraları üzerinde önemli geliştirmeler ve regülatif çalışmalar yapılırken bir yandan da milliyetsiz para kavramı konusunda yeni bir pencere açan kripto paralar geleceğin şekillenmesinde değerli rolü olması beklenen oyuncular. Ve doğal paranın geleceği konuşulurken 2009’da hayatımıza giren ve son 11 yılda görülen eşsiz volatilitenin akabinde pandeminin de tesiriyle son aylarda rekor üstüne rekor kıran kripto para ünitelerinden bahsetmeden olmaz. 2 trilyon dolara yakın piyasa hacmiyle piyasanın belirleyicisi pozisyonunda yer alan Bitcoin, bu yılın başlarında 60 bin dolara yükselerek piyasaya yönelik ilginin yine artmasına yol açmıştı. Ortalarında 2008 finansal krizini öngören Nouriel Rouibini dahil olmak üzere birçok ekonomist tarafından bir balon olarak nitelendirilen kripto para üniteleri, kimilerine göreyse yıkıcı bir potansiyele sahip.
Statista’nın 74 ülkede kripto para üniteleri adaptasyonuna yönelik gerçekleştirdiği anket de kripto para trendinin devam ettiğini ortaya koyuyor. Ankete nazaran 2020 yılında kripto para kullanımının en yüksek olduğu ülke yüzde 32 ile Nijerya olurken, Nijerya’yı yüzde 21 ile Vietnam ve yüzde 20 ile Filipinler takip etti. Türkiye’de yüzde 16’lık kripto para kullanımıyla listenin dördüncü sırasında yer alırken, kripto paraların düzenlenmesine ait ülkemizden sinyaller gelmeye devam ediyor. Geçen hafta Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın Türkiye’de faaliyet gösteren kripto para borsalarına bir tebligat göndererek kullanıcı bilgilerini talep ettiği tez edilmişti. Bu bilgiler ortasında TC kimlik numarası, unvan, kayıt vakti ve cüzdandaki fiyatın lira cinsinden kıymetine kadar değerli bilgilerin yer aldığı öne sürülmüştü.
Türkiye’de de çalışmalar başladı
Türkiye’nin bir müddettir kendi dijital parası üzerinde çalıştığı da bilinen bir gerçek. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin birinci kalkınma planı olan, 2019-2023 periyodunu kapsayan ve 23 Temmuz 2019’da Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren 11. Kalkınma Planı’nda “blok zincir tabanlı dijital merkez bankası parası” çıkarılması kararı yer almıştı.
Türkiye’nin yanında ortalarında Çin, AB, İsveç ve Estonya üzere ülkeler de dijital paralar kapsamında atağa geçmiş durumda. Çin Merkez Bankası (PBoC) 2014’ten beri çalıştığı dijital Yuan’ın ülkenin makul eyaletlerinde denemelerine başladı. Çin’in dijital parayla anlık ödemelerde çığır açmayı hedeflediği ve ülkenin önde gelen ödeme uygulaması AliPay ile We-Chat’e entegre edilebileceği de global basında yer alan haberlerden. Öte yandan İsveç Merkez Bankası Riksbank da 2017’de üzerinde çalışmaya başladığı e-krona projesini bu yıl tamamlamayı ve sonrasında dijital kronanın kullanımını yaygınlaştırıp yaygınlaştırmama kararını vermeyi hedefl iyor. AB’nin 2022 yılında sürat kazanması beklenen dijital Euro projesi de ECB Lideri Christine Lagarde tarafından destekleniyor ama Lagarde’ın kripto para ünitelerinin oluşturduğu kara para aklama ve terör finansmanı üzere risklerden kaygılı olduğu biliniyor. ECB’ye paralel olarak Fed de dijital fiat kapsamında harekete geçmek için global bir düzenleme bekliyor. Estonya Merkez Bankası da dijital para kervanına katılan son ülkelerden. AB üyesi olması sebebiyle dijital Euro olarak da bedellendirilen Estonya’nın CBDC projesi kapsamında blok zinciri şirketi Guardtime ile iştirak kuracağı belirtiliyor. İki yıl sürecek olan proje kapsamında Guartime’ın Estonya’nın e-devlet süreçlerine tahliller sağlayan teknolojisinin kullanılacağı vurgulanırken, Estonya global olarak en güçlü e-devlet altyapısına sahip olduğu için avantajlı bir pozisyonda.
Kelamın kısası, ideolojisi ile paraya yeni bir karşılık getiren ve bugün prestiji ile 9000 adedin üzerinde olan kripto paraların kendi içinde birçok farklı çeşidi var lakin ortak özellikleri ortasında gelen sürat ve şeffaflığın, yakın geleceğin para kavramının şekillenmesinde tesirli olması bekleniyor.
● VISA kripto para ünitesi kullanımına müsaade verdi
Son devirde finans kuruluşlarında da kripto para kullanımı benimsenmeye başladı. Dünya çapında 3,3 milyar kredi kartı kullanımda olan Visa, bir müddettir dünya genelinde kripto ve dijital para üniteleri alanında çeşitli ortaklarla işbirliğini genişletiyordu. Son olarak da ödeme ağında süreç yapmak için kripto para ünitesi ‘USD Coin’ kullanımına müsaade vereceğini açıkladı.
“Kripto para üniteleri yatırım dünyasında değer kazanırken, ödeme sistemleri devlerinin pazarda rekabetçiliklerini korumak için faaliyetlerini geliştirmesi, büyük düşünmesi ve inovasyonu sürdürmesi gerekiyor” görüşünü aktaran Bitpanda Türkiye ve MENA Bölgesi Yönetici Yöneticisi Elbruz Yılmaz, bu yılın başında Visa ile işbirliği içinde kullanıcıların kripto para üniteleri dahil olmak üzere her türlü varlıkla alışveriş yapmasına imkan tanıyan bir banka kartı çıkardıklarını da hatırlatıyor. Artık ödeme yapmadan evvel prestiji para ünitesine çevirmenin gerekli olmayacağı göz önünde bulundurulduğunda, USDC cinsinden gerçek vakitli ödeme yapılabilmesinin, ödeme hizmetlerini bir üst düzeye taşıyan hayli kıymetli bir gelişme olduğunu aktaran Yılmaz, “Visa, son piyasa hareketlerinde daima ortaya çıkan durumu yaşıyor. Kripto para üniteleri her seviyede daha yaygın bir biçimde kullanılmaya başlıyor ve her etaptaki her oyuncu bu sürecin şekillenmesine katkıda bulunuyor” diyor.
Alternatif para sistemi neye benzeyecek?
Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Cemil Şinasi Çeşidin, sekiz unsurda kripto para piyasasının en yüksek hacimli ünitesi Bitcoin’in ortaya çıkışıyla hızlanan alternatif para sistemlerinin nasıl olması gerektiğiyle ilgili şu başlıkları sıralıyor:
1) Teknolojik olmalıdır. Bundan sonra insanlığın kullanacağı para ve kredi sistemi internet üzerinde işlemelidir ve veritabanı olarak blokzinciri kullanmalıdır. Dijital olmalıdır demiyorum; dijital olması tek başına kâfi değil, veritabanının merkezi DLT olması da yanlış olur. Yeni sistem, asla taklit edilemez ve kırılamaz blokzinciri imzaları içeriyor olmalı. Dev kurumlar tarafından bile kırılamayan şifreler kullanılmalı.
2) Merkezsiz ve eşten eşe olmalıdır. Yeni sistem gücü bir merkeze toplamamalıdır, toplayamamalıdır. Eşten eşe üretilmeli ve aktarılabilmelidir, yani peer-to-peer olmalıdır.
3) Sıradan beşerler para (kredi) yaratabilmelidir. Kredi demek, ileride karşılığı olacak para demektir. Burada kredi derken kastettiğim, “future kontratları” değildir, bunlarla alakası yoktur. Bahsettiğim, Türkiye üzere bir ülkede bile senede bir trilyon dolara çıkabilen vatandaş kredi sistemidir. Yabancı ülkelerde bankalar dışında insanların ya da kurumların kredi yaratmaları yasaktır. Türkiye’deki üzere yaygın ve sistematik kullanılan bir vadeli kredi yaratma sistemi dünyanın diğer bir ülkesinde yoktur. Şu anda yalnızca bizim insanımızın sahip olduğu bu ayrıcalığa tüm dünya vatandaşları kavuşmalıdır. Bu bir gün olacaktır. Yeni sistemi tahminen de biz yaratacak ve dünyaya armağan edeceğiz.
4) Kurallar şeffaf olmalıdır. Tüm kuralların ve süreçlerin blokzinciri üzerinden, şeffaf ve dökümante edilmiş bir halde işlemesi temeldir. Lakin bu durum gerçekleştiğinde sistem insanlığa uygun ve ahlaki yapıda işliyor diyebiliriz.
5) Faiz içermemelidir. Yeni sistemdeki tahminen de en hayati özellik bu. İnsanlığın yarın da var olabilmesi için kriterlerden bir tanesi, faizi, yani para sistemlerindeki bilgi asimetrisini ortadan kaldırabilmesidir. Tabiatın yok oluşunu engellemek için yapılan çalışmalar ne kadar hayati ise, yeni para ve kredi sistemlerimizin faiz içermemesi de o kadar hayatidir.
6) Teminat gerektiriyor mu? Teminat, yani teminat, yani collateral, ticari hayatta kredi alınırken zarurî bir gereklilik sanılabilir. Oysa Türkiye’deki ekonomik hayatın döndürüldüğü vadeli çeklerde teminat yani garanti parası yoktur. Daha doğrusu sonludur. Yeni sistem birebir bu biçimde teminat gerektirmemeli ve prestije dayalı olmalıdır.
7) Emniyetli olmalı lakin beşere olan itimadı de içermelidir. Bu hususta aslında iki kriter var: Emniyet ve itimat. Bitcoin sistemi emniyetli lakin inanca dayalı değil. Gelecekte kullanacağımız sistemlerin şifre teknolojisi kullanılarak inançlı olmaları kaçınılmaz. Ancak ticari hayat içinde kullanılacağı için beşerler ortası inancı de hesaba katması, bu özelliği ortadan kaldırmaması da kaide.
8) Gerçek iktisat içinde işlemelidir. Yeni sistem paranın ve kredinin ticarette kullanılabilmesi gereklidir. Yeni sistem dediğim yapının ticari hayatın gereksinimine uygun olarak tasarlanması gereklidir.
9) Değişim aracı kendini yok etmelidir (İtfa). Yeni sistem, kredi işlevini yerine getirdikten sonra kendisini imha etmelidir. Buna finansçılar itfa derler. Para öncelikle bir değişim aracıdır, kendisi paha taşımaz. Yok olmayan, kıymet taşıdığı için kasalarda tutulan bitcoin de dahil altın ve gümüş üzere varlıklar emtia kategorisine girerler.
Paranın geleceğine dair 3 senaryo
PROF. DR. ERHAN ASLANOĞLU
Günümüzde paranın değişim işlevi, dijital ödeme sistemleri, internet, akıllı telefonlar, uygulamalar vb araçlarla ile her geçen gün gelişerek ve daha yaygın bir halde gerçekleşmektedir. 2008 krizinden sonra rastgele bir otoritenin denetiminde olmayan, Bitcoin, Ethereum, Ripple, Litecoin üzere blok zinciri teknolojisi ile üretilen kripto (şifreli) paralar süratle devreye girmeye başladı. Şifreli paraların paranın temel fonsiyonlarından ortak bir bedel ölçüsü ve kıymet saklama aracı olup olmadığı çok tartışmalı olmakla birlikte ‘altın’ emsal bir yatırım aracı olma yolunda süratle ilerlemektedir.
Son devirde, bir otorite denetiminde olmayan özel şifreli paraların düzenleme ve kontrolüne ait peş peşe açıklamalar da gelmektedir. Birebir vakitte, içinde bulunduğumuz süreçte, başta Çin olmak üzere birçok merkez bankasının kendi dijital paralarını çıkarma hazırlıkları da bulunuyor. Tüm bu gelişmelere karşın nakit, fizikî para dünya iktisadında hala yaygın bir biçimde kullanılıyor. 2008 krizinden sonra dünya GSYİH’sının yüzde 8’leri civarında olan nakit para, son iddialara nazaran yüzde 9,5’lar düzeyinde. Bunun gerisinde elbette merkez bankalarının çok nakdî genişlemesi ve dünya GSYİH’sındaki artış sonucu değişim emeliyle nakit tutma gereksiniminin artması da yatıyor. Tüm bunların ötesinde, dünya genelinde yaşlı ve eğitim seviyesi yüksek olmayan nüfüsün dijital ödemelere yönelememesi, gelenekler, finansal sisteme olan güvensizlik, siber hücum ve bilişim sistemlerinin çökme korkusu da nakit tutma motifini canlı tutuyor. Gelişmiş ülkeler ortasında İsveç üzere nakit kullanımını yakında kaldırmayı düşünen ülkeler olduğu üzere, AB’de nakit tutma oranının hala yüksek olduğu ülkeler de bulunuyor.
Bu çerçevede paranın geleceğine ait düşündüğümüz, mümkünlük sırasına nazaran üç senaryo şu formda:
1- Nakit para varlığını sürdürecek, dijital ödeme sistemleri çok daha gelişecek, merkez bankaları blok zincir teknolojileri ile dijital paraları çıkarmaya başlayacak, mevcut kripto paraların bir kısmı düzenlenmiş ve denetlenen bir sistemde para fonksiyonunu göremeyecek ancak bilhassa yatırım aracı olarak varlığını sürdürecek. Merkez bankaları nakit para kullanımını azaltmaya yönelik siyasetler geliştirecek. Mümkünlüğü yüksek bir senaryo olarak görüyoruz. Bu türlü bir sistemde ülkeler ortasında ayrışma muhtemelen artacak. Bilhassa ABD, AB ve Çin merkez bankalarının devreye sokacağı dijital paralar global manada rezerv para fonksiyonu görecek. Dijital para savaşları yaşanacak. Mevcut duruma nazaran hakim olan ABD Doları’nın bu gücü azalacak. Tek ülke paraları yerine ülke ve bölgelerin birlikteliğine dayalı sepet dijtal paraların oluşma mümkünlüğü artacak. 1970’lerde ülkeler ortasında dalgalı kur sisteminde para siyaseti uyumu emeliyle kurulmuş olan G7 yerine içinde kesinlikle Çin’in de olduğu yeni bir oluşum gündeme gelecek. Her ülkenin dijital parası olmayacak. Ülkeler geliştikçe dijital paralara sahip olacak.
2- Nakit paralar varlığını azalarak sürdürecek, dijital ödeme sistemleri çok daha gelişecek, merkez bankaları blok zincir teknolojileri ile dijital paraları çıkarmaya başlayacak, mevcut kripto paraların bir kısmı düzenlenmiş ve denetlenen bir sistemde düşük hisseye da sahip olsa para olarak kullanılacak ancak bilhassa yatırım aracı olarak varlığını sürdürecek. Para siyasetleri oluşturulurken dijital paraların kullanımı da dikkate alınacak. Bu türlü bir sistemde birinci senaryonun ikinci paragrafı birebir biçimde geçerli olabilir diye düşünüyoruz.
3- Nakit para kullanımı büsbütün ortadan kalkacak. Dijital ödeme sistemleri çok daha gelişecek, merkez bankaları blok zincir teknolojileri ile dijital paraları çıkarmaya başlayacak. Kripto paraların hem para hem yatırım aracı olarak kullanımı yaygın bir formda artacak. Devletler ortası ticarette daha çok rezerv para niteliğindeki merkez bankalarının ya da onların oluşturduğu sepetlerin dijital paraları kullanılacak. Paranın paha saklama işlevi azalmaya başlayacak, sermaye piyasaları çok daha gelişecek. Vakit içerisinde kripto paralar daha hakim hale gelmeye başlayacak. Mümkünlüğü düşük bir senaryo olarak görüyoruz.
Fizikî para ortadan kalkacak
OSMAN ŞENKUL – Parahistoria Muharriri ve Ekonomist
Türkiye dahil olmak üzere dünya genelinde nakit kullanımında süratli bir düşüş izleniyor. ING Kümesi ve IPSOS’un Türkiye’de ve Avrupa’da nakit kullanımına yönelik yaptığı araştırma, iştirakçilerin yüzde 74’ünün COVID-19 nedeniyle nakit paraya daha uzaklıklı yaklaştığını gösterirken, Avrupa’da ise bu oran yüzde 48 oldu. COVID-19 pandemisinin de nakit paraya yönelik tereddütleri artırdığı görülürken, son bir yılda uygulanan karantina devirlerinde nakit kullanımı İspanya’da yüzde 90, İngiltere’de yüzde 60 ve İrlanda’da yüzde 40 azaldı. Avustralya’da kimi bankalar pandemi öncesinde nakit paranın 10-15 yıl içinde ortadan kalkacağını öngörürken, artık ise bu sürecin iki ila üç yıl içinde gerçekleşmesini bekliyorlar. Bu sayılara paralel olarak Parahistoria Muharriri ve Ekonomist Osman Şenkul da nakit paranın gelecekte tarih olacağını düşünüyor. DÜNYA’ya yaptığı açıklamada bunun dijital teknolojinin gelişim suratına bağlı olarak gerçekleşeceğini lakin dijital dönüşümün de varsayım edilenden çok daha süratli geliştiğini belirten Şenkul, “Dolayısıyla dijital teknolojilerin ivmesiyle fizikî para büyük ölçekten çok büsbütün ortadan kalkacak zira artık ödeme biçimleri de değişmeye başlıyor” diyor.
“Merkez bankalarının en temel silahları para ve faiz”
Global ödemeler kesimi bu türlü bir görünüme sahipken, Şenkul dijital paranın başkan pozisyona geleceğini düşünüyor. “Her şeyden evvel dijital paradan kelam edilmesinin art planında yatan fizikî paranın ortadan kalkacak olması” diyen Şenkul, başta Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve Çin Merkez Bankası (PBoC) olmak üzere merkez bankalarının dijital para üzerindeki çalışmalarına dikkat çekiyor. Bu çalışmaların daima ertelendiğini belirten Şenkul’a nazaran bunun gerisinde kripto para ünitelerinin geleceği yatıyor. Şenkul şu yorumu yapıyor: “Aslında dijital parada çabuk etmiyorlar zira biraz da kripto paralar da nereye yanlışsız evrilecek onu görmek istiyorlar. Ne vakit ECB lideri yahut öbür bir yetkili dijital Euro’yla ilgili konuşsa, çabucak akabinde kripto paralara da referans verdiklerini görüyoruz. Niçin zira öncelikle kripto paraların düzenlemeye muhtaçlığı var. Düzenleme dışı paralarla fiat paranın tıpkı kulvarda ilerlemesi durumunda onların denetimi ellerinden kaçıracağını düşündüklerini inanıyorum. Ki merkez bankalarının da temel vazifeleri olan fiyat istikrarını müdafaaları için en temel silahları para ve faiz. Şu anda dijital paraya geçiş önündeki en büyük yavaşlatıcı faktörün bu olduğunu düşünüyorum. Merkez bankaları doğal olarak ipin ucunu kaçırmak istemiyor, ancak öte yandan da önemli bir halde başını almış yürüyen bir kripto para dünyası var. Bugünlerde 2 trilyon dolara yaklaşan bir hacim. Lakin şurası da var ki inanılmaz volatil bir piyasa, bu yüzden tekrar dijital fiat para öne geçecek üzere görünüyor. Lakin bence artık çok ileriyi düşünmeye gerek kalmadan fizikî paranın büsbütün ortadan kalkacağını söylemek mümkün.”
ABD, AB, Japonya ve Çin başı çekecek
Şenkul, nakit fiat paranın geçmişte bırakılıp dijital paraya geçişin hızlanacağı sistemde ABD, Avrupa Birliği, Japonya ve Çin üzere ülkelerin başı çekeceğine inanıyor. “Artık akıllı telefonların birer cüzdana dönüşeceği net. Bu ülkeler büyük gelir farklılıklarının olmadığı ülkeler, yani fizikî paranın ortadan kalkma süreci buralarda daha süratli ilerler diye düşünüyorum” diyen Şenkul, bunun gerisinde ECB ve ABD Merkez Bankası (Fed) üzere kuruluşların dijital para üzerinde paralel ilerleyerek denetimi elden kaçırmadan dijital paraya geçişi hızlandırma peşinde olduğuna inanıyor.
Gelecekte kripto paralara yer yok
Şenkul, dijital para çalışmalarındaki artan eforun bir birleşmeye işaret ettiği görüşünde. Dijital Euro, dijital dolar ve dijital yuan üzere paraların uzak gelecekte de olsa bir potada eriyeceği bir nizamın “kaçınılmaz” olduğunu belirten Şenkul, gelecekte kripto paralara yer olmadığını düşünüyor. “İleriye gerçek baktığımızda esasen kripto paralara yer yok” diyen Şenkul, merkez bankalarının da dahil olduğu bir dijital sistemde kripto para ünitelerine ayak uyduramayacağını düşünüyor. Şenkul’a nazaran kripto para ünitelerinin global para sistemine katkısı ise sağladıkları ivme. Şenkul, “Kripto paraların en büyük katkısı, fiat paradan dijital para ünitelerine geçişi hızlandırmış olmaları” diyor.
İnsanların %4’ü dijital cüzdan kullanıyor
DR. ÇAĞLA GÜL ŞENKARDEŞ – Bahçeşehir Üni. Öğr. Gör.
Paranın bugününe ve yakın geleceğine bakıldığında iki ana trendden kelam eden Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Dr. Çağla Gül Şenkardeş, bunlardan birincisini, kitlesel kullanımı süratle yaygınlaşan yeni kuşak para üniteleri olarak açıklıyor. “İkinci ana trend ise ödeme sistemlerinin gelişerek kağıt para, fizikî kredi ve banka kartları kullanımının taşınabilir ve giyilebilir aygıtlara yerini bırakıyor oluşu” diyen Şenkardeş, süratle yaygınlaşan taşınabilir aygıt kullanımı ve bilhassa COVID-19 pandemi sürecinde ivmelenerek artan online ve dijital ödemelerin, taşınabilir ödeme sistemleri trendinin yaygınlaşma suratını da artırdığını belirtiyor.
Geniş kitleler tarafından kullanımı benimsenen bu tip uygulamaların getirdiği avantajlar sayesinde gelecekte klâsik ödeme usullerini gerisinde bırakacağı öngörüsünü paylaşan Şenkardeş, bilhassa hudut ötesi para transferleri ve ticarette küresel finans sistemine kolay entegre oluşu ve düşük maliyetlerin yapılan yatırımların temelini oluşturduğunu vurguluyor. Dr. Çağla Şenkardeş, “Bu tip dijital para ve ödeme sistemlerinden bahsettiğimizde sürat ve takip edilebilirlik ile güvenlik bariz avantajlar ortasında yerini alıyor. Paranın evrimi ve taşınabilir teknolojilerin gelişimi ile dijital cüzdanlar son yıllarda çok süratli büyüyor ve bugün global oranda insanların %4’ ü dijital cüzdan kullanıyor. AliPay en yaygın kullanılan birinci 5 cüzdandan biri ve günlük 100 milyona yakın süreçle ve yaklaşık 600 milyona yaklaşan faal kullanıcısıyla en tanınan taşınabilir ödeme uygulamalarından biri” diyor.
2019 yılından bu yana 60’ın üzerinde ülke merkez bankasının dijital paraları üzerinde çalıştığını beyan ettiğini hatırlatan Şenkardeş, şunları aktarıyor: “Ülkemizde de 2019 yılında yayınlanan strateji dökümanı ve bu yıl yapılan açıklamalardan TC Merkez Bankası dijital parası ile ilgili çalışmalar yapıldığını biliyoruz. Bilhassa geçen yılın son devri ve bu yıl kurumsal şirketlerin önemli ölçüde yaptığı Bitcoin ve kripto para yatırımları ve hatta Tesla şirketi tarafından ödeme aracı olarak Bitcoin kullanımına ait yapılan açıklamalar bu tarafta da yakın gelecekte önemli yayılma olacağı fikrini veriyor.”
Vergilendirme herkes için tıpkı olmayacak
ALPER AKDOĞAN Akdoğan-Uslaş Avukatlık Ofisi Ortağı
Kelam konusu para olduğunda, akla birinci gelen alan vergi hukuku. Vergi hukukunda temel sorun, kripto paranın “ne olduğu” sorunu. Türkiye üzere birçok ülke şimdi kripto paraya ait yasal düzenleme getirmedi. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığının yayımladığı 11. Kalkınma Planının 249.5. Hususunda, “Blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacaktır.” tabiri yer alıyor. Kelam konusu sözde yer alan “para” kavramı kripto paraların para olarak sınıflandırılacağı varsayımını destekliyor. Kripto paranın para ünitesi olarak kabul edilmesi durumunda, Merkez Bankası yetki alanında kıymetlendirilerek vergilemeye tabi tutulmayacağı söylenebilecek. Lakin kripto para borsası süreçlerinden ticari yarar sağlayanlar için birebir durum geçerli olmayacak. Türkiye’de faaliyet gösteren kripto para borsaları, Türk kanunlarına tabi. Bu kapsamda icra ve iflas süreçleri bakımından bu çeşit şirketler, yetkili makamların talep ettiği her türlü bilgiyi paylaşmak ve hatta haciz ihbarnamelerine dahi yanıt vermekle mükelleftir. İcra İflas Kanunu kararlarının kripto para açısından uygulanması teoride mümkün görünse de pratikte icra dairelerinin bu hususta deneyimi bulunmadığından süreçleri yürütme konusundaki tereddütler devam etmektedir.
Mevzuat eksikliği ve ahenk maddelerinin gecikmesi sebebiyle devam eden tüm bu kripto para karmaşasına, geçtiğimiz aylarda Gelir Yönetimi Başkanlığının “Türkiye’de para olarak hukuksal altyapısı bulunmayan Bitcoin ve türevi kripto paraların miras yoluyla devredilmesi halinde, veraset ve intikal vergisi kesilmesi gerektiği” tarafındaki görüşü eklendi. Kanaatimizce bir nebze de olsa hukuksal güvenlik sağlamaya yönelik bir adım olan bu görüş, gelecekte meydana gelecek uyuşmazlıklara ışık tutacak niteliktedir. İlerleyen günlerde gündemimizi hayli meşgul edecek bu problem, daha birçok iktisat ve hukuk tartışmasının temelini oluşturacaktır.