Güldağ: ‘Tam kapanma’ geldi. Son iki haftaki kapanma pek kapanmaya benzemiyordu doğrusu. İstisnalar çoktu. Kontrol de pek yoktu. Sıhhat sistemi önemli biçimde zorlandı. Bu sefer farklı olacak deniliyor. Göreceğiz. İş dünyasından temel bir itiraz yok kapanmaya. ‘Niye açtınız’ diye kızanlar var. Mesela kırtasıyeciler üzere, ‘bizi kapatıyorsunuz lakin bizim sattığımız eserleri satan marketler açık. Haksız rekabet var’ diyenler var. ‘Mal aldık bayrama hazırlık yaptık. Artık mi açıklıyorsunuz tam kapanmayı’ diyenler var. Alışılmış itirazlar temel olarak hizmetler bölümünden yükseliyor. İmalat tarafında pek ses çıkmadı kapanmaya itiraz manasında. Asıl itiraz ‘desteksiz’ kapanmaya. Kısa çalışma çok kıymetli bir talepti. O haziran dahil uzatıldı. Lakin artık çalışamayacak olanlar ‘neyle, nasıl geçineceğiz’ diye soruyor.
Ağaoğlu: Haklılar da işin doğrusu…
Güldağ: Artık değilse ne vakit diye soruluyor. Bir de Türkiye esasen kamu olarak önemli bir takviye vermemiş. Bakıyorum, IMF dataları üzerinden, hangi ülke ne kadar takviye vermiş diye… Görünen o ki, direkt mali dayanaklarda Arjantin bizden üstte. Türkiye’de kamu GSYH’nın yüzde 1.5’i civarında bir dayanak vermiş görünüyor. Bizden daha az veren bir ülke var o da Meksika. Hindistan, Endonezya, hepsi bizden daha fazla kamu dayanağı sağlamış. Güney Kore ve Çin de o denli…
Ağaoğlu: Biz krediye yüklendik…
Güldağ: Evet, GSYH’nin yüzde 10’u kadar bir kredi verilmiş bu süreçte. Bizim üzere İtalya da krediye yüklenmiş. GSYH’nin yüzde 35’i kadar. Fakat kamu da GSYH’nın yüzde 9’u kadar takviye vermiş ayrıyeten. Almanya da o denli. Yüzde 30 kredi ise yüzde 8 de mali takviye var. İngiltere kredi ve kamu dayanakları bakımından yüzde 15’er ile istikrarlı. ABD ise yüzde 27 direkt takviyeyle birinci sırada. Alışılmış dolar ile dünyanın rezerv parası olma avantajı var Amerika’nın. ABD paket üzerine paket açıklıyor. Vatandaşın cebine direkt dolarları koyuyor. Sen de çok söyledin birinci başlarda TCKN ile gereksinim sahibi vatandaşa direkt gelir takviyesi verelim diye…
Ağaoğlu: Ben TCKN diyeceğim ve bir şey daha ekleyeceğim; turizm.
Güldağ: Turizm ve turizme bağlı mal ve hizmet tedarik edenler…
Ağaoğlu: Motamot. Zira turizmde sorun daha sürecek. O çok muhakkak. Güldağ: Hasar var zira. Vatandaş hakikaten mağdur oldu. Herkes SGK’lı değil Türkiye’de. Bu noktada bütçede illa açık GSYH’nın yüzde 3.5’i olacak diye ısrar etmenin bir manası yok. Bugün dünyada ortalama bütçe açığı yüzde 12’nin üstünde. 2020 sonu itibariyle. 2019’da bu yüzde 3’ler civarındaydı. Bariz biçimde herkes COVID-19 devrinde iktisadını, vatandaşını destekleme uğraşında. Güçlü ülkeler ortalamanın epey üstünde. Yüzde
18-19 bütçe açığı verenler var. Kanada üzere…
Ağaoğlu: Bütçe disiplini diye baktığımızda, bugün yüzde 3.5 diye hedefl ediğimiz bütçe açığına karşılık geçtiğimiz yıllarda vermiş olduğumuz 6-6.5’lik bütçe açıkları var. Onları tekrar zapturapt altına almak istiyoruz dedik ancak o açıkları niye verdik diye pek sormuyoruz. Ki büyük kamu projeleridir onların değerli kısmı. O kamu projelerini yapmak uğruna biz bütçe açıkları verdik. Artık yeni bütçe açığı veremez hale geldik. Sıhhat daha az dayanağı hak etmiyor.
Güldağ: En alt gelir kümesindeki insanlara, mesela bu kapanmalar nedeniyle konutlara paklığa gidilemeyecek. Birden fazla gündelik ya da haftalık çalışıyor. Türkiye’de 1 milyon civarında konutlara giden bayan çalışan var. 6 milyon civarında da sokakta çalışanlar var. Onlara verilecek direkt gelir takviyesi enfl asyon da yaratmaz. Eksilen gelirin yerine gidecek o. Ekmeğe, besine gidecek. Çöpleri karıştıranların sayısının arttığına ait daha fazla şey duyup, izlemeye başladık.
Ağaoğlu: Bu TCKN öyküsü hala daha geç kalmış değil. Hiç olmazsa 1-1.5 ay üzere kısa bir devirde verilecek takviye bütçeye de çok yük getirmez. Buna muhakkak bir fon ayırarak ancak bu fonun nereye gittiğini de net olarak bilindiği, SGK’sı olmayan, banka hesabı olmayan, rastgele bir bordroya tabi olmayan insanlara vermekten bahsediyorum. Çarçabuk yapabileceğimiz sistemlerimiz var. Geride hakikaten uygun çalışan bir e-devlet sistemimiz var. Onu gördüm bu aşı sırasında, çok da mutlu oldum. Eksik gedik var mıdır? Kusursuz cinayet olmadığı üzere harika sistem de yoktur. Bir de insanların bu kapanma sonrasında tekrardan aşı olmaları ihtimallerini düşünmenin en âlâ yolu, aşıları olabildiğince hızlandırmak.
Güldağ: Yoksa aç-kapa iktisadın de istikrarını bozuyor, insanların da… Turizmi vurguladın çok hakikat olarak zira şu anda kredilerini ödeyemiyorlar. Ne olacak? Bankalara gidip, biraz öteleyelim diyecekler. Yeterli de bankalar hangi faiz ile öteleyecek ya da yapılandıracak? Bugünkü piyasa faiziyle yapılırsa bir çok turizm işletmesinin topu atması kaçınılmaz olur. Tahminen o otel hiç açılamayacak. Tedarikçisi piyasadan silinecek. Sonra işler olağana dönünce, haydi gaza basalım denecek lakin ayağınızın altında bir pedal olması lazım. Bir otomobil olması lazım. Otomobil ortadan kalkmışsa ne ile gideceksin, şirketler ortadan kalkmışsa ne ile gideceksin, ne ile ilerleyeceksin? Bu tarafının da düşünülmesi lazım. Gerçek bölümü temsil eden kuruluşların ‘kredi’ ve gibisi taleplerinin altında bu muhtaçlık yatıyor. Yaşatmak değerli. Bir sefer piyasadan çekilince hem çalışan için hem de şirket için geri dönüş zorlaşıyor. Şirketler ve girişimcilik cephesinde aç-kapa kolay değil.
Ağaoğlu: Kapanma ile ilgili bir teklif paylaşmak istiyorum. Fatura bazlı bir kredilendirme sistemi yaratılabilirse… Bu şu demek, turizm tarafında bir otele kesilen bir faturanın fonlaması için bankanın daha evvelce belirtilmiş faiz ile bugün cari faiz ortasındaki farkı devlet süvbanse etme yoluna gidebilir, tıpkı TCKN’de olduğu üzere. Dayanağı yanlışsız ve muhtaçlık sahibine verme noktasında kimi mikro tahliller üretilebilir, üretilmelidir. Bankaların da yükleri artıyor zira. Bu yolla yük paylaşılmış olur.
Güldağ: Misal nitelikte bir KGF çalışması olduğunu duyuyoruz.
Ağaoğlu: Lakin eski KGF tipinde değil. Zira genel bir KGF dediğiniz vakit nereye gittiğini denetim edemiyorsunuz.
Güldağ: Bir kısmı konuta, otoya, dolara, altına gitti. Tahminen artık de kriptoya…
Ağaoğlu: Onun için, yalnızca nokta atışı kredilerin verilmesi lazım. Yalnızca faturalar ve nakit akışıyla ilgili. O tip bir kredi çalışması istikrarları bozmaz tersine düzeltir.
Enflasyonda %18-19 şaşırtmaz
Güldağ: Enfl asyon beklentilerimiz üst taraflı… Artık kapanmaların bir tesiri olabilir. Lakin güya o da olumsuz tarafta olacak…
Ağaoğlu: Bu kapanmanın yaratacağı gariplikler var. Beşerler tahminen 17 günlük kapanma için süratli bir tüketime gidecekler. Tahminen tedarikçilerin bir kısmı ‘mal satamayacağım’ diye önden satacak. Fiyatlarını yükseltecekler…
Güldağ: Bu sefer enfl asyon yüksek çıkacak üzere. Kurlar yükseldi ve yüksek kaldı. Üretici Fiyat Endeksi oldukça yüksek. Bu illa ki tüketici enfl asyonuna yansıyacak. Resmi sayı olarak dahi yüzde 18-19 enfl asyon şaşırtmaz.
Ağaoğlu: Temel hususlardan bir tanesi yurtdışındaki ziraî emtia fiyatlarında son iki haftadaki sert yükseliş oldu. Brezilya’daki hava durumu, Rusya’daki hava durumu… Aslında Rusya’daki hava durumu olumlu bir hava durumu. Fazla yağış aldılar âlâ haber ancak buğday fiyatları fırladı. Çin başta, buğdayda talep dengesizliklerinden ötürü.
Güldağ: Para piyasasında da dalgalanma var…
Ağaoğlu: Para piyasalarındaki gevşeme sürecek. Amerikan 10 yıllık faiz tahvillerinin getirilerindeki gevşeme ile piyasa tekrar yumuşak, gevşek para siyaseti devrine geldi. Fakat ziraî emtiada iki hafta öncesine nazaran yüzde 20, daha doğrusu yüzde 15-25 ortasında değişik oranlarda yükselişler var. Onların da bize tesirleri kesinlikle olacak fakat o denli lakin bu türlü. Onun da işimizi zorlaştırıcı bir faktör olduğunu kayda geçirelim.
Güldağ: Nisan ve mayısta TÜFE’de yüzde 18-19 enfl asyon şaşırtmaz. Merkez Bankası 12.2 diye açıkladı yılsonunu TÜFE’de ancak yüzde 15’ten aşağıya sıkıntı görünüyor.
Ağaoğlu: Dış gelişmeleri de, kurdaki hareketlenmeyi de ekleyince sana hak vermemek elde değil.
Kriptoda sistemi de eleştirmeli
Güldağ: Gelelim kripto yangınına… 3 milyonun üstünde kripto para yatırımcısı var Türkiye’de. 40 yıllık borsanın 2.3 milyon yatırımcısı varken. Artık skandal da patladı. Nasıl yorumluyorsun?
Ağaoğlu: Daha önce de pek çok kere konuşmuştuk seninle…
Güldağ: Göz nazaran göre geldi Thodex krizi…
Ağaoğlu: Konutumun yakınında motosikletle dağıtım yapan marketlerin depoları var. Depolarının önünde önemli manada motosiklet oluyor. Boşta duran kuryeler daima telefon başındalar. Merak ettim, sordum; ‘arkadaşlar hepiniz birebir anda birbirinizle mi yazışıyorsunuz?’ “Yok abi biz Dogecoin aldık, Etherium, vesaire aldık. Coin alıp satıyoruz” dediler. ‘Eyvah’ dedim içimden. Maalesef, insanın para kazanma hırsını, hatta aç gözlülüğü anlıyorum. O asla tedavi edilemediği için birinci bulduğu fırsat hortluyor. Gerisini hiç araştırmıyoruz, ‘güvenilir midir, sistem denetleniyor mudur, geride bir otorite var mıdır yahut başım belaya girdiğinde bu adamı nereden bulurum, paramı nasıl alırım’ sorusunu sormadan bu işe giriyor. Kâfi ki para kazanalım. Çiftlik Bank sorunu de birebir şey.
Güldağ: Bir de giriş-çıkış çok kolay…
Ağaoğlu: Buradaki öykü, işin sihri o ekranda. Ben 35 yıldır ekranları izleyerek yaşayan birisiyim. Daima bir değişim var. Lakin o insanların birinci sefer önlerinde hareket eden, akan bir borsa var. İşin ilginci de oraya katılabiliyorlar, Bunun için de ellerindeki telefon kâfi oldu. 3- 5 kuruş da olsa o oyunun içine girmek, o heyecanı yaşamak, bir kısmı adrenalin, bir kısmı can zahmetinden, bir kısmı da aç gözlülükten…
Güldağ: İnsanın zaaf dolu olduğuna hiç itiraz etmem. Bankerler olayını da yaşadık bu ülkede. Daha neler oldu neler. Lakin burada kendimize olduğu üzere sisteme de çuvaldız batırmak gerekmez mi? İnsanın bu zaafl arını görüp, harekete geçmek, gerekli düzenlemeleri yapmak da gerekmez mi? Bizim güveneceğimiz şahıslar değil, sistem olmalı öncelikle…
Ağaoğlu: Bugün kimi ülkeler bunu büsbütün yasaklıyorlar. Bu da bir formüldür. Ancak biz düzenleyelim. Lakin bu düzenlemeyle sıkmayalım ki Türkiye içinde kalmaktansa yurtdışına gitmeyi tercih etmesinler. Sistemi hakikat kurmak her vakit mantıklı olandır. Şunu da söyleyeyim kaybolan paranın o kadar olmasına da imkan ve ihtimal yok. Şayet o kadar oluyorsa sahiden bu saadet zincirlerine inanan insanlara müstahaktır deyip çıkacağım işin içinden. Türkiye bu hususta birinci ve son değil, tarihte her yerde var. Ben bir belgesel tavsiye edeyim, Hintli Milyarderler diye 4 kısımlık bir dizi. Tedavi edilemez bir aç gözlülük de inkar edilemez. Bunu sistemlerle devletlerin bireylerin ve toplumun da haklarını koruyarak denetim etmesi lazım.
Faizde değişiklik beklentisi yok
Güldağ: Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu kısa müddetle iki defa kamuoyu karşısına çıktı. Faiz indirimine çabucak başlamayacağına piyasayı ikna etmeye çalıştı. Aslında indirimin yeri de yok…
Ağaoğlu: Şayet bir faiz indirimi yapılırsa es kaza, -ki ben beklemiyorum, o noktada piyasa diyecek ki biz sizinle anlaşamıyoruz, bir ortada bulunamayız bir mühlet deyip ayrışacaktır.
Güldağ: Rezervler sorunu de bir oldukça tartışma konusu oldu. Geçen televizyonda Lider onunla ilgili açıklama yaparken, ‘varlıklarla yükümlülükler yer değiştirdi’ dedi. Biraz şaşırdım ben…
Ağaoğlu: Duyduğumda benim de şaşırdığımı söylemem lazım. Varlık ve yükümlülük dediğiniz vakit bir bilançonun etkini varlık, pasifi yükümlülüktür. Varlık sizin sahip olduğunuz kıymetlerdir. Yükümlülükler sizin borçlarınızdır. Artık varlıklarla yükümlülükler yer değiştirdi dediğiniz vakit ‘benim varlığım azalıyor, yükümlülüğüm artıyor’ diyorsunuz. Bu bilanço olarak önemli biçimde borçluluğunuzun artması demek. Merkez Bankası Lideri olarak bunun yanlış anlaşılabileceğini bilmek lazım, aslında.
Güldağ: Pek deneyimli bir bankacı kendisi…
Ağaoğlu: Köşe yazarıydı birebir vakitte.
Güldağ: Rezervler fon değiştirdi, dövizler TL’ye geçti demek istenmiş olabilir.
Ağaoğlu: Lakin orada da şöyle bir şey var: Diyelim ki 6.50’den sattınız doları ve bizde TL rezerv var. Bugün piyasadan almaya kalkın. 8.20’den alacağınız dolar hudutlu kalacaktır. Halbuki sattığınız o kadar büyük ölçü ki…
Güldağ: Lider çabucak faiz indirimi olmayacağı noktasında piyasayı iknaya çalışıyor güya…
Ağaoğlu: Şu anda beklemeyi tercih edecek. Piyasa da Merkez Bankası’nın beklemeyi tercih edeceğini fiyatlıyor şu sırada. Turizm tarafının âlâ gitmediği, kapanmaların olduğu bir süreçte, döviz gelirlerimizin de olmayacağını düşünürsek o cephede, yolun oldukça daraldığı bir alana gelmiş bulunuyoruz
Petrolle ilgili mevzu devletler üstü bir manipülasyon…
Güldağ: Goldman Sachs’tan kimi taze açıklamalar var. Bakır fiyatlarının gelecek 6 ayda 11 bin dolara yükselmesini bekliyor. Petrol fiyatlarının da gelecek 6 ayda varil başına 80 dolara yükselmesini bekliyor. Buna itirazın olduğunu biliyorum.
Ağaoğlu: Benim için çok sağlıklı bir referans değil bu yatırım bankası. Petrol 200 dolar dediği yerde 25 dolara düştüğü için benim için çok sağlam değil. Fakat şunu söyleyeyim, fırsatı buldun mu ganimete çevirme isteği bugün ortaya çıkmadı. Kripto paralara özel bir durum da değil. Petrolle ilgili bahis devletler üstü bir manipülasyondur. Şu andaki petrol fiyatının bu düzeylerde olması üreticiler için yararlı bir şey lakin arz-talep istikrarını siz bu kadar bozarsanız bunun da yarın öbür gün yan tesirleri ortaya çıkacaktır. Bir taraftan yatırımlar durmuyor, o yeterli bir şey. Zira 25 dolardan devam etse kimse bakım bile yapmaz. O vakit da gerçekten 80 değil 180 doları görürsünüz.
Güldağ: Bugünkü düzey sürdürülebilir mi?
Ağaoğlu: Bu türlü bir periyotta 55-35 dolar ortasında oynaması mantıklıdır ancak bir kıtlık dert olduğunda evet 65 doları da 80 ya da 100 dolarları da konuşalım. Fakat ortalama varil ihracatının da 35 dolar olduğu bir dünyada petrolü 100 dolara satmaya kalktığınızda birilerinden de servet transferi oluyor. Öbür kaynaklara yönelim artıyor. Lakin olağan kolay değil. 20-30 yıl sonra fakat petrol dünyası biraz zorluk yaşayacak. Lakin o vakte kadar ya at ölür ya padişah ölür ya da biz ölürüz.