ANAP hükümetlerinin iktisattan sorumlu bakanlarından, Altınbaş Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Işın Çelebi, “Gündem Özel” sorularımızı yanıtlarken, “S-400 konusundaki katı tutumumuz ABD ilgilerini kilitliyor. Bu süreçte esnekliğe muhtaçlık olduğu açıktır” dedi. Prof. Çelebi, şu iletinin altını çizdi: “Yeni dünyanın lisanını konuşmalıyız. Bu da bilimle ve aydınlanma ile olacaktır. Yeni dünyayı ve yeni bağları öğrenmemiz gerekiyor.”
Prof. Işın Çelebi’ye sorularımız ve karşılıkları şöyle:
Dünyada ilgiler değişecek
● Aşılar devreye girse de, COVID-19 süreciyle dünyada artan gelecek endişeleri… ABD’de Biden devrinin ticaret savaşlarında getireceği yeni açılımlar… Çin’in önderliğinde 15 ülkenin kurduğu Asya Pasifik Birliği RCEP… Siz dünyanın geleceğini nasıl okuyorsunuz? Dünya nereye gidiyor?
ABD’de Biden lider seçildikten sonra aşılama suratı 3 milyona çıktı ve mayıs ayı sonuna kadar aşılamayı bitirmeyi hedefliyorlar. COVID-19 sonrası dünyada tüm ilgilerin ve kurumların değişeceğini düşünüyorum. Gelecek yıllarda yesyeni bir dünya sistemi ile karşılaşacağız. Bu gelecek devirde dijital iktisadın kuralları geçerli olacak. Dijital iktisat mantığı temel kriterlerin belirlenmesine yol açacak.
Örneğin; 0-12 yaş kümesinin yüzde 65’i gelecekteki yeni mesleklerde çalışacaklar. ABD, Biden’la yeni açılımlar ve uzlaşma anlayışını AB ile yeni bir Trans Atlantik birliğinin oluşması doğrultusunda tekrar geliştiriyor. Bugün yepisyeni bir dünya oluşurken, ticaret savaşları yerine büyük ölçüde teknoloji savaşlarının ön plana geçeceğini görüyorum. Çin’in 4 ay evvel açıkladığı 15 ülkeyle kurduğu (Asya-Pasifik-RCEP) yeni hür ticaret birliği çok değerli hale gelecek.
Çin-ABD ortasındaki ticaret savaşının son durumuna bakarsak;
Çin ve ABD ortasındaki ticaret savaşında Biden başa geldikten sonra pek bir değişme olmadı. Bunun ana nedeni iki ülke ortasındaki problemlerin konjonktüre de bağlı olmakla bir arada yapısal problemler olmasıdır ve uzun mühlet devam edeceğe benzemektedir. ABD Dışişleri Bakanı Blinken’in söz ettiği üzere iki ülke ortasında sürtüşmeler ve çekişme olduğu üzere tıpkı vakitte iki ülkenin ortak çıkarları doğrultusunda -iklim değişimi gibi- iştirak yapılabilecek mevzular da mevcut.
Dikkat edilmesi gereken konulardan birisi de Biden idaresi ile birlikte ABD’nin ekonomik alanda Çin’e ve Çinli şirketlere uyguladığı yaptırımlarda fazla bir değişim olmamasıdır. Tekrar ABD Dışişleri Bakanı Blinken’in söz ettiği üzere ABD’nin yeni idaresi tıpkı paha yargılarını paylaştığı ortakları ile birlikte Çin’e karşı hareket edecekler. İki hafta kadar evvel Alaska’da gerçekleşen görüşmenin kameralar önünde beklenmediği kadar sert geçmesi bize ABD’nin Çin’i eleştirmekten kaçınmayacağını gösteriyor. Ama birçok gözlemciye nazaran bu tenkitlerin birçok yalnızca kelamlı kalıp harekete geçmeyecektir.
Ticaret savaşının amiral gemisi teknolojidir. Örneğin 5G. Uzmanlara nazaran 5G yarışını kazanan ülkenin orta vadedeki ekonomik çıkarı 500 milyar dolar olacaktır. Yalnızca maddi manada değil 5G teknolojisi ile dünyaya hükümran olan ülke büyük yıllar içerisinde büyük bir bilgi birikime sahip olacaktır. Dünya 5G’yi konuşurken 2020’nin Mayıs ayında Çinli ZTE, 6G için araştırmalara başladığını açıkladı. Örneğin elektrikli otomobiller. ABD, Huawei’in 5G ekipmanlarının kullanımını yasakladı. Geçtiğimiz haftalarda da Çinli yetkililer bir genelge yayınlayıp hiçbir resmi kuruluşun otoparkına Tesla elektrikli otomobillerinin giremeyeceğini açıkladı. Tesla marka arabaların kameraları ve sensörleri ile bilgileri toplayıp ABD’ye yönlendirme ihtimali olduğu söylendi.
Asya-Pasifik Birliği dünya GSYİH’nin yaklaşık yüzde 30’unu oluşturuyor
Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Paydaşlık (Regional Comprehensive Economic Partnership, kısaca RCEP) Asya-Pasifik bölgesinde 10 Asya ülkesi (Brunei, Kamboçya, Endonezya, Laos, Malezya, Myanmar, Filipinler, Singapur, Tayland ve Vietnam) ve beş adet başka ülke
-Avustralya, Çin, Japonya, Yeni Zelanda ve Güney Korearasında oluşturulan bir özgür ticaret muahedesidir. 15 üye ülke, dünya nüfusunun ve GSYİH’nin yaklaşık %30’unu oluşturmakta ve bu da onu en büyük ticaret bloku yapmaktadır. RCEP Çin, Japonya ve Güney Kore ortasındaki birinci özgür ticaret muahedesidir ve Çin’i de içeren birinci çok taraflı özgür ticaret işbirliğidir. RCEP dünyanın ekonomik tartı merkezinin Asya’ya gerçek gelişini hızlandıracağını ve Çin’in bölgedeki tesirini artıracağını bize gösteriyor.
Katı hal kilitliyor
● Dış siyasette atılan adımlar, Türkiye’nin jeopolitik riskleri yönetme üslubu ekonomiyi nasıl etkiliyor? Siz ANAP hükümetlerinde iktisattan sorumlu bakanlık misyonlarında bulundunuz. Tecrübelerinize nazaran ekonomik ilgileri siyasi tansiyonlardan uzak tutmak mümkün olabilir mi?
Dünyanın geleceğini ABD-AB ve Asya-Pasifik (RCEP) birliğinin yeni rekabeti belirleyecek. ABD-AB trans mantık yakınlaşması değerli bir ittifak bloğu oluşturacak. Türkiye’nin S-400’ler konusundaki katılık hali ABD münasebetlerini kilitliyor. Bu tavır müzakere ortamı sağlanarak yumuşatılmalıdır. ABD, S-400 konusunu kongreden çıkarılan yeni yasaya bağladı. Türkiye ve ABD bu mevzularda bir görüşme tabanı oluşturmalı, bütün bu bahisleri bu ortamda konuşmalı, münasebetler yine ele alınmalı ve yenilenmelidir. Bu süreçte esnekliğe gereksinim olduğu açıktır. Bu periyotta ABD-AB Trans Atlantik Mutabakatına karşılık olarak dört ay evvel Çin’in öncülüğünde kurulan Asya-Pasifik İşbirliği Mutabakatı ile Çin, Japonya, Kore üzere ülkelerin yer aldığı Uzak Doğu yüklü yeni bir blok oluşmuştur. Ekonomik bağlantılar ve siyasal münasebetler iç içedir.
Açık alan COVID-19 tesiri ve dijital iktisadın getirdiği yenilikler çerçevesinde yeni ekonomik ve ticari münasebetler ortaya çıkıyor. Yeni dünyanın lisanını konuşmalıyız. Bu da bilimle ve aydınlanma ile olacaktır. Yeni dünyayı ve yeni münasebetleri öğrenmemiz gerekiyor. Geleceği başarılı biçimde yine inşa etmemiz ve kurmamız için bu anlattığım bu bloklaşmayı ve teknolojik gelişmeleri çok gerçek kıymetlendirmemiz kural.
Uzlaşma yolu koşul
• Biden idaresindeki ABD’yle Türkiye ortasındaki bağlar konusunda beklenti ve varsayımlarınız neler? Biden idaresi, NATO üyesi Türkiye’nin Rusya’ya daha fazla yanaşmasına yol açacak kararlar alır mı? Türkiye, ABD’yle münasebetlerin rayına girmesi için nasıl bir strateji izlemeli?
Türkiye’nin 2021 yılı ve sonrasındaki gayeleri dikkate alınarak bu bahislere esneklik içinde yaklaşmak gerektiğini düşünüyorum. Sıkıntıları müzakere masasında çözmek yararlı olacaktır. S-400 meselesini NATO’nun kontrolünde çözebiliriz. ABD kongresinde S-400’e karşı çıkarılmış yasalar da dikkate alınmalıdır.
Türkiye’nin bölgesindeki jeopolitik aktifliğini, Doğu Akdeniz ve tüm bölgedeki gücünü bilerek meseleleri karşılıklı uzlaşma yolu ile çözmek yararlı olacaktır.
Ekonomik ilgilerin gelişimi ABD-AB bloku ve Asya-Pasifik işbirliğiyle ahenk içinde çalışmayı gerektiriyor. Türkiye’nin teknoloji üretimini ve kullanımını artırmamız ve bağlarımızı geliştirmemiz koşul. Rusya ile çalışmalarımızı sürdürmemiz de değerli.
Algı operasyonları gerçekleri değiştirmedi
● Türkiye’deki CEO’lar, üst seviye yöneticiler, riskleri ve krizleri yönetme konusunda geçmiş tecrübelerinden ötürü avantajlı durumda mı? Şayet o denli ise hangi avantajlardan kelam etmek mümkün? COVID-19 sürecinde geçmiş kriz tecrübeleri, bu periyodu yönetmede ne kadar işe yaradı?
COVID-19 sürecinde Türkiye’deki büyük, orta ve küçük ölçekteki kuruluşların istikrarsızlık ortamından etkilenmesi kademe kademe oldu. Evvel küçük ve ortak ölçekli işletmeler etkilendiler. COVID-19 süreci geçmiş devirlerdeki başka krizlerden farklı olarak yaşamayı, çalışmayı ve rekabet etmeyi engelleyen, her şeyin kapanmasına yol açan orijinal bir salgındır. Birçok ülkede sıhhat sistemi ve eğitim alt yapısı çöktü. Çalışma hayatında ve eğitimde uzaktan çalışma modeli ön plana çıktı. Bu süreçte dünya gereğince başarılı olamadı. Aşı dağılımında büyük eşitsizlikler ve dengesizlikler ortaya çıktı. Sıkıntılar azalmadı, arttı. İstikrarsız ve inançsız ortam büyüdü. Yöneticilerin algı operasyonları gerçekleri değiştiremedi. Gerçek hayatta COVID tesirini artırdı.
İnşaatla hormonlu büyüme yaşandı
● COVID-19 krizine karşın Türkiye 2020’de yüzde 1.8 büyüdü, dünyada öne çıktı. Siz bu büyümeyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu büyüme Türkiye’nin COVID-19 sürecini başarılı yönettiğinin bir göstergesi midir?
Objektif olmak gerekirse dünyanın büyümesi negatifken Türkiye’nin büyümesinin artı olması değerlidir. Lakin Türkiye’nin nüfus artış suratı yüzde 2 civarındadır. Yüzde 1.8’lik büyüme, kamu bankalarının kredi hacminin genişlemesi sonucu inşaat kesiminin hormonlu büyümesindendir. Yapılan konutların birçoğu boş durmaktadır. Son vakitlerde döviz kurundaki dalgalanma sonucu emtia ve ulaşım maliyetlerindeki artış suratı büyümeyi olumsuz etkilemektedir.
Prensiplerin yok olması inancı ortadan kaldırdı
● Bırakın bağımsızlığı, en azından özerk olması gereken Merkez Bankası’nda son devirlerde çok sık lider değişiklikleri yaşandı. Hükümet bu süreci daha evvel kanun değiştirip liderin misyon müddetini kısaltarak yaptı. Son ikisinde vazifeden alma formunda oldu. Bu durum sizce dış dünyada nasıl bir izlenim yaratır. Dünyada bu kadar kısa müddette Merkez Bankası lideri değişikliği örnekleri var mıdır? Merkez Bankası lideri, Para Heyeti bu türlü bir havada vazifesini merkez bankacılığının gerektirdiği biçimde yürütebilir mi?
Bence uygun olmadı. Merkez Bankası ülkenin en kıymetli kurumlarının başında gelir. Merkez Bankası sonuncu borçlanıcıdır. Merkez Bankası başkanlığı istikrarı ve itimadı temsil eder. Ben son iki lideri tanıyorum. İkisi de saygın ve emniyetli beşerler. Lakin prensiplerin yok olması inanç ortamını ortadan kaldırdı.
Bugün istikrar ve itimat ortamının tekrar oluşması için belli bir müddete gereksinim var. Son günlerde Merkez Bankası Lideri dışında ilgili ilgisiz herkes konuşmaya başladı. Euro yüzde 40’ın üstünde, USD yüzde 30’un üstünde bedel kazandı. Hammadde fiyatları ve nakliyat maliyetleri arttı. Bu nedenle serinkanlı ve dikkatli davranmalıyız.
En değerli mevzu istikrar ve itimat
● Türkiye, yeni periyotta istikrarlı büyümeyi sağlamak, refahı artırmak için nasıl bir yol haritası çizmeli? Bu periyotta iş dünyası nasıl yol almalı? Türkiye’nin bu devri avantaja çevirme potansiyeli, talihi var mı?
COVID-19 sonrası ve dijital iktisadın geliştiği bu periyotta istikrarlı büyümeyi sağlamak için üretim ve teknoloji seviyemizi artırmalıyız. Türkiye her alanda güçlü biçimde rekabet gücünü ve verimliliğini arttırmalı.
Bunun için;
a) Yabancı kaynak girişini kalıcı biçimde artıracak halde yabancı yatırımlara öncelik verilmesi gerekiyor.
b) Teknoloji alanındaki gelişmeleri sürdürülebilir hale getirmemiz kural. Bunun için ABD, Çin ve AB ve öbür teknoloji üreten ülkeler ve kuruluşlarla işbirliği yapmamız gerekiyor.
c) Sürdürülebilir Kalkınma Maksatları kapsamındaki 17 başlığın başarılı bir biçimde uygulanması kıymetli. Açlık, yoksulluk, eğitim, sıhhat, cinsiyet ayrımcılığı, iklim değişikliği üzere hususların ciddiyetle ele alınması değerli.
İş dünyamız ve üniversitelerimiz “düşünmeyi ve sorgulamayı” ömrünün bir kesimi haline getirmeli. Soru sormayı önemsemeli. Demokrasinin kalitesinin artması ve insan hakları uygulamalarının kökleşmesi ile istikrar iç içedir. Bugün ülkemizde en kıymetli mevzu istikrar ve inancın sağlanmasıdır.
Avrupa Birliği’ndeki durumumuzda gerileme yaşıyoruz
● Hükümet mevcut halleriyle Avrupa Birliği (AB) seyahati konusunda size nasıl bir izlenim veriyor? AB ile tam üyelik müzakereleri AK Parti’nin birinci iktidar periyodunda başlayabilmişti. Hükümet bugün AB ile tıpkı sıcak alakalara dönecek bir havada mı? Dünyada RCEP üzere yeni birliklerin gündeme geldiği bir ortamda Türkiye, AB ile ilgilerini daha da ileri noktaya taşımalı mı? Bunun için neler yapmalı? AB, Türkiye’ye kapıyı kolay kolay açar mı?
AB nezdindeki problemlerimizde artma eğilimi var. Yunanistan ve Kıbrıs Rum kısmının kulisleri sonucu sorunlar azalmıyor, artıyor. AB artık Türkiye’nin tam üyeliğinden ya da aday üyeliğinden kelam etmiyor. Bu da bizim AB’deki durumumuzun gerilediği manasına geliyor. Meğer 2005 yılında AB ile seyahatimizde tam üyelik maksadı doğrultusunda yürüyorduk. Bugün ise yalnızca göçmenlerin problemlerine tahlil bulan bir ülke pozisyonuna geriledik. Örneğin, AB ile Gümrük Birliği’nin güncellenmesi konusu birçok kısımda AB lehine düzenlemeler kelam konusu iken bile AB hâlâ ayak sürüyor.
Gümrük Birliği Antlaşmasının Güncellenmesi, Tarım, Hizmetler, Kamu alanındaki “Anlaşmazlıkların tahlili sistemlerinin iyileştirilmesi” hususlarını kapsıyor.
Bu nedenle AB ile tam üyelik sürecine tekrar sahip çıkmalıyız. Fransa, Yunanistan, Kıbrıs Rus bölümü bizi istemiyor diye haklarımızdan vazgeçmemeliyiz.
Zira AB tam üyelik süreci “demokrasi ve insan hakları sürecidir.” Çin’in Asya-Pasifik kapsamındaki yeni bloklaşması ve ABD-AB transatlantik birliğine karşı Türkiye olarak biz AB’ye tam üyelik yolunda yürümeliyiz.
Sorgulayan eğitim bir numaralı sorun
● Dünyada sürdürülebilirlik siyasetleri öne çıkıyor. Biz “Endüstri 4.0”a geçemeden “Yeşil Mutabakat” ve bunu da kapsayan “Sanayi 5.0” gelişmiş ülkelerin gündemine oturdu. Bu siyasetler Türkiye’yi nasıl tesirler? Türkiye, bu siyasetlerin içinde süratlice yer almalı mı? Fırsat ve tehditleri birlikte dikkate aldığımızda Türkiye nasıl bir yol izlenmeli?
Teknolojik gelişmeler ve hızlanan dijital iktisat nedeniyle orijinal bir dünyada yaşamaya başlıyoruz. Teknoloji yeni bir yapıya kavuştururken Türkiye’nin araştırma, geliştirme ve yeni buluşlar konusunda teşebbüsçü gücünü desteklememiz gerekiyor. Eğitim sistemimizin acil yenilenmeye muhtaçlığı var. Soru soran, inceleyen, sorgulayan bireylere muhtaçlığımız var. Türkiye’nin ödemeler istikrarı ve cari açık sorunundan daha fazla insan açığı sorunu var.
Bence insan açığı ve sorgulayan eğitim konusu Türkiye’nin bir numaralı sıkıntısıdır. Bu süreçte Sürdürülebilir Kalkınma insan ve tabiat ortasında istikrarlar kurmayı gerektiriyor. Doğal kaynaklara ziyan vermeden kaynakların şuurlu bir biçimde kullanımını sağlayarak “eko-gelişme” kavramının sağlanması değerlidir.
Açıklanan paket ıslahat değil
● Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın açıkladığı “Ekonomik Islahat Paketi”ni nasıl değerlendiriyorsunuz? “Reform” beklentisini karşılayacak içerikte mi? Siz de ANAP hükümetlerindeki iktisattan sorumlu bakanlıklarınız devrinde paket hazırladınız, uyguladınız. O tecrübelerinize dayanarak pakette gördüğünüz eksikleri özetler misiniz? Hükümet o eksikleri giderecek üzere görünüyor mu?
Açıklanan paket bir ıslahat paketi değildir. Alınması gereken olağan günlük kararları içermektedir. Islahatlar, büyük değişimlere yol açacak, süreklilik gerektiren ve bir bütünlük içinde sunulan ihtilal niteliğindeki yeni bir strateji anlayışıdır. Örneğin, Atatürk vaktinde gerçekleşen Harf İhtilali bir ihtilaldi. Tüm eğitim sistemini değiştiren bir kültür ihtilaliydi. Sonra bunu takip eden eğitim hayatındaki gelişmeler de bir ıslahat niteliğindeydi.
Benim yaşadığım ihtilal, Türkiye’nin dışa açılması, kapalı iktisattan ve komuta anlayışından açık iktisada ve açık topluma geçmesiydi. İhracatın ömrümüzün bir kesimi olmasıydı. Kambiyo rejiminin değişmesi ve hürleşmesi bir ıslahat idi. Bu ıslahatların kapsadığı değişimler bir süreç içinde uygulamaya geçti.
Özgürce tartışmayı öğrenmek gerekiyor
● Siz üniversitede ders veriyorsunuz. Üniversite son sınıfındaki öğrencilere ve yeni mezun gençlere tecrübelerinize dayanarak hangi tekliflerde bulunursunuz? Hangi iş yahut işleri yapmalarını öneriyorsunuz? Hangi kesimlere girmelerini tavsiye edersiniz?
Düşünmeyi, soru sormayı öğrenmek ve sorgulamak çok kıymetlidir. Evvel açıkça ve özgürce tartışmayı öğrenmemiz gerekir. Dijitalleşme yeni bir iktisat, toplum ve ömür formunu getiriyor. Özgür düşünmeyi zarurî hale getiriyor. Üniversiteler yeni niyet ve araştırmaların geliştiği merkezler olmalı. Bugün, geçmişte olduğu üzere ezbere dayanan sistemler zorla geçerli kılınmaya çalışılıyor. Bu da önemli külfet yaratıyor. Örneğin; faiz, kur ve enflasyon bağı bir para siyaseti ve matematiktir. Bir slogan ezberlenmiş. Dünyadaki değişimi ne yazık ki görmüyorlar. Çok yazık. Meğer bugün 0-12 yaş kümesindeki çocuklarımızın yüzde 65’i yeni mesleklerde çalışacaklar. Bugün hiç bilmediğimiz yeni mesleklerde kelam sahibi olacaklar.